Objawy alergii u dzieci – co warto wiedzieć?

Spis treści:

1. Czym jest alergia? Poznaj najczęściej występujące alergeny
   1. Marsz alergiczny

2. Rodzaje alergii u dzieci
   1. Alergia pokarmowa
   2. Alergia wziewna
   3. Alergia kontaktowa

3. Charakterystyczne objawy alergii u dzieci
   1. Jak objawia się alergia pokarmowa?
   2. Objawy alergii wziewnej
   3. Charakterystyczne objawy alergii kontaktowej

4. Czynniki zwiększające ryzyko rozwoju alergii w dzieciństwie

5. Diagnostyka alergii u dzieci

6. Alergia a astma – czy istnieje związek między tymi schorzeniami?

7. Alergia – leczenie

8. Czy możliwa jest profilaktyka alergii?
   1. Wpływ karmienia piersią na rozwój alergii w dzieciństwie

9. Podsumowanie – co warto wiedzieć o alergii u dzieci?

Czym jest alergia? Poznaj najczęściej występujące alergeny

Alergię definiuje się jako nadmierną, swoistą reakcję układu odpornościowego w odpowiedzi na dane czynniki zewnętrzne (alergeny), która wpływa na występowanie objawów alergicznych. Alergeny to specyficzne antygeny, które stymulują syntezę oraz reakcję ze swoistymi przeciwciałami IgE.

W okresie niemowlęcym i wczesnodziecięcym główną rolę odgrywają alergeny pokarmowe, które wywołują objawy uczulenia ze strony przewodu pokarmowego i skóry. Wśród najmłodszych, najczęstszą przyczyną reakcji pokarmowych jest alergia na białka mleka krowiego. W późniejszym wieku dominują alergeny wziewne, przyczyniające się do rozwoju alergicznego nieżytu nosa oraz astmy. Symptomy alergii u dzieci znacznie rzadziej pojawiają się w wyniku ukąszeń owadów, stosowania leków lub kontaktu z alergenami kontaktowymi.

Marsz alergiczny

W okresie rozwojowym dziecka, obraz kliniczny alergii pokarmowej może ulegać zmianie, co objawia się tzw. marszem alergicznym. Pojęcie to, w ujęciu klinicznym, odnosi się do stopniowej zmienności narządowej (układowej) reakcji organizmu na niekorzystne działanie alergenów wraz z wiekiem. Zjawisko to jest efektem doskonalenia czynnościowego i anatomicznego narządów efektorowych, które eksponowane są na alergie krzyżowe oraz różne szkodliwe alergeny.

Charakterystycznym przejawem marszu alergicznego jest rozwój nadwrażliwości pokarmowej jako pierwszej choroby atopowej, początkowo manifestującej się objawami ze strony przewodu pokarmowego i/lub skóry. Wraz z upływem lat może dojść do jej ewolucji w kierunku astmy oraz alergicznego nieżytu nosa. Marsz alergiczny rozpoczyna się już w pierwszych miesiącach życia. Kontakt niemowlęcia z alergenami pokarmowymi, szczególnie białkami mleka krowiego i jaja kurzego, prowadzi do nadmiernej produkcji specyficznych przeciwciał IgE, inicjując proces alergizacji.

Rodzaje alergii u dzieci

W zależności od drogi wnikania alergenu do organizmu, możemy rozróżnić różne rodzaje alergii:

• pokarmową,
• wziewną (powietrznopochodną),
• kontaktową.

Według rekomendacji EAACI (European Academy of Allergology and Clinical Immunology) z 2001 roku, wyróżniamy następujące reakcje alergiczne:

• IgE-zależne (mechanizm natychmiastowy) – I typ reakcji według klasyfikacji Gella i Coombsa;
• IgE-niezależne (mechanizm opóźniony, późny) – II-IV typ reakcji według klasyfikacji Gella i Coombsa oraz inne reakcje przebiegające z aktywacją mechanizmów immunologicznych.

Na podstawie klinicznej manifestacji objawów, możemy diagnozować alergię w postaci:

• skórnej, np. wyprysk kontaktowy, atopowe zapalenie skóry czy pokrzywka,
• dotyczącej błon śluzowych, np. astma, nieżyt nosa, nieżyt spojówek, objawy w obrębie przewodu pokarmowego.

Alergia pokarmowa

Istotą alergii pokarmowej jest pojawienie się objawów nadwrażliwości na spożywane produkty, wynikających z nieprawidłowej reakcji układu immunologicznego. Do najpowszechniejszych alergenów pokarmowych zalicza się mleko krowie, jaja, ryby, skorupiaki, mięczaki, pszenicę, orzechy i soję. Alergię pokarmową należy odróżnić od nietolerancji pokarmowej, której podłożem są mechanizmy nieimmunologiczne.

Najczęstszą przyczyną reakcji pokarmowych wśród najmłodszych jest alergia na białka mleka krowiego (ABMK). Mleko krowie składa się z blisko 40 białek, które mogą stanowić potencjalne alergeny. Wskazuje się, że główne alergeny mleka to kazeina i białka serwatkowe.

Alergia pokarmowa najczęściej dotyczy najmłodszych dzieci. Wskazuje się, że występowanie uczulenia na pokarmy lub alergii pokarmowej w wieku niemowlęcym może istotnie zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia alergii układu oddechowego w przyszłości.

Alergia wziewna

Alergeny wziewne stanowią główną przyczyną rozwoju alergicznego nieżytu nosa i astmy oskrzelowej. W mniejszym, ale wciąż istotnym stopniu, wpływają także na wyzwalanie oraz zaostrzanie objawów atopowego zapalenia skóry. Rośliny wywołujące objawy nadwrażliwości w Polsce to przede wszystkim pyłki traw, drzew i chwastów.

Alergeny wziewne możemy podzielić na dwie kluczowe grupy:

• zewnątrzdomowe, np. zarodniki grzybów, pyłki roślin,
• wewnątrzdomowe, np. sierść zwierząt, roztocza kurzu domowego, zarodniki grzybów, alergeny karaluchów.

Alergiczny nieżyt nosa jest najczęstszą chorobą alergiczną wieku dziecięcego, rozwijającą się w wyniku mechanizmu IgE-zależnego. Z kolei astma oskrzelowa to przewlekła choroba zapalna układu oddechowego, cechująca się nadreaktywnością oskrzeli, prowadzącą do okresowych zaburzeń ich drożności. Wśród dzieci najczęściej diagnozowaną postacią jest astma oskrzelowa atopowa.

Alergia kontaktowa

Alergia kontaktowa to reakcja nadwrażliwości typu opóźnionego, wywoływana przez substancje drobnocząsteczkowe, w wyniku ich bezpośredniego kontaktu ze skórą (np. metale takie jak nikiel, chrom czy kobalt). Atopowe zapalenie skóry jest jedną z najczęściej występujących chorób skórnych wśród dzieci. Zarówno atopowe zapalenie skóry, jak i kontaktowe alergiczne zapalenie skóry to choroby charakteryzujące się kliniczną manifestacją w postaci wyprysku oraz świądu skóry.

Warto jednak zwrócić uwagę, że większość osób z AZS wykazuje IgE-zależną reakcję alergiczną na alergeny wziewne, takie jak pyłki roślin, roztocza kurzu domowego, pleśniowe grzyby czy alergeny pokarmowe. Wskazuje się, że najczęstszą chorobą, której podłożem jest alergia kontaktowa, jest alergiczny wyprysk kontaktowy (z ang. allergic contact dermatitis – ACD).

Charakterystyczne objawy alergii u dzieci

W zależności od rodzaju alergenu, u osób cierpiących na alergię mogą pojawić się różne objawy. Najcięższą postacią reakcji uczuleniowej jest wstrząs anafilaktyczny, czyli ciężka, uogólniona lub systemowa reakcja nadwrażliwości, która zagraża życiu. Kliniczne objawy anafilaksji mogą dotyczyć skóry, błon śluzowych (pokrzywka, obrzęk języka, gardła, warg), układu krążenia (omdlenie, spadek ciśnienia tętniczego, zaburzenia czynności narządów, tachykardia), układu oddechowego (duszność, trudności w oddychaniu, kaszel, stridor). Kluczową przyczyną tego zjawiska jest ekspozycja na alergeny pokarmowe (u małych dzieci są to szczególnie białka mleka krowiego i jaja kurzego). Wykazano, że anafilaksja dotyka częściej pacjentów zmagających się z astmą, w porównaniu do populacji ogólnej.

Jak objawia się alergia pokarmowa?

Pierwsze objawy alergii pokarmowej, szczególnie związanej z uczuleniem na białka mleka krowiego, często pojawiają się już w pierwszych tygodniach życia dziecka. Do najczęstszych postaci klinicznych alergii pokarmowej zalicza się formy: żołądkowo-jelitową, skórną i oddechową.

Objawy ze strony przewodu pokarmowego:

• biegunka lub zaparcia,
• ulewania i wymioty,
• kolka jelitowa spowodowana skurczem mięśni gładkich jelita,
• obecność krwi w stolcu (częściej utajonej, wykrywanej laboratoryjnie),
• wtórna nietolerancja laktozy,
• biegunka fermentacyjna z nagromadzeniem w jelicie nadmiernej ilości wody, kwasów organicznych i gazów.

Objawy skórne:

• zmiany skórne, takie jak suchość i szorstkość skóry,
• wysypki alergiczne,
• rumień skórny.

Objawy ze strony układu oddechowego:

• nieżyt nosa i spojówek,
• kaszel,
• kichanie,
• łzawienie oczu,
• świąd gardła,
• chrypka,
• duszność,
• astma czy alergiczny nieżyt nosa (zarówno indukcja, jak i zaostrzenie istniejących objawów),
• skurcz oskrzeli i świst krtaniowy (w cięższych postaciach).

Objawy ogólnoustrojowe:

• utrata łaknienia (czasem prowadząca do silnej niechęci do spożywania posiłków zawierających uczulający alergen),
• zaburzenia snu,
• rozdrażnienie,
• niedokrwistość,
• nadpobudliwość psychoruchowa.

Objawy alergii wziewnej

Objawy alergii na pyłki są podobne do przeziębienia. Typowe objawy alergii wziewnej (np. alergicznego nieżytu nosa) obejmują:

• upośledzenie drożności nosa,
• wodnisty katar,
• świąd nosa,
• napadowe kichanie,
• symptomy spojówkowe (np. objawy zapalenia spojówek).

Charakterystyczne objawy alergii kontaktowej

Do symptomów alergii kontaktowej zaliczyć można:

• zmiany skórne,
• wyprysk kontaktowy,
• świąd skóry.

Czynniki zwiększające ryzyko rozwoju alergii w dzieciństwie

Rozwój alergii związany jest z niekorzystnym oddziaływaniem wielu czynników: środowiskowych, genetycznych i wspomagających. Czynniki, które mogą powodować objawy alergiczne wśród dzieci, to w szczególności alergeny wziewne i pokarmowe. Zjawisku temu sprzyja bardzo młody wiek dziecka, wiążący się z czynnościową niewydolnością barier ochronnych i mechanizmów immunologicznych oraz niedojrzałością morfologiczną. Wskazuje się również, że dzieci, u których przynajmniej jeden rodzic lub rodzeństwo (członek rodziny z pierwszym stopniem pokrewieństwa) cierpi na chorobę atopową, mają istotnie zwiększone ryzyko rozwoju choroby alergicznej.

Diagnostyka alergii u dzieci

Rozpoznanie chorób alergicznych jest jednym z największych wyzwań medycyny, stanowiąc trudność zarówno dla alergologów, jak i pacjentów. Prawidłowe zebranie wywiadu, zwłaszcza w przypadku alergii pokarmowej, stanowi duże wyzwanie ze względu na różnorodność spożywanych produktów, obecność dodatków do żywności czy tzw. alergenów ukrytych (np. orzeszki ziemne, mleko, jaja). Wskazuje się, że podstawą prawidłowego rozpoznania alergii jest dokładnie zebrany wywiad, uzupełniony badaniami dodatkowymi. Dostępne metody diagnostyczne pełnią rolę badań pomocniczych, a ich wyniki wzajemnie się uzupełniają.

Do badań diagnostycznych zaliczyć można testy skórne czy testy z krwi do oznaczenia całkowitego stężenia IgE (cIgE) oraz stężeń IgE alergenowo-swoistych (sIgE). W diagnostyce alergologicznej złotym standardem w rozpoznawaniu alergii pokarmowej jest podwójnie ślepa kontrolowana przez placebo doustna próba prowokacji. Z kolei w przypadku diagnozowania pacjentów uczulonych na wiele alergenów, co stanowi duże wyzwanie, szczególnie w kontekście rozróżnienia współwystępowania alergii i alergii krzyżowej, pomocna okazuje się diagnostyka oparta o molekuły.

W wykrywaniu chorób alergicznych, zwłaszcza alergicznego nieżytu nosa i astmy oskrzelowej, a także w identyfikacji uczulającego alergenu, najczęściej stosowane są punktowe testy skórne. Rozpoznanie alergii pokarmowej u dzieci obejmuje szczegółowy wywiad chorobowy, analizę obrazu klinicznego i rezultatów badań laboratoryjnych, testów skórnych (punktowe testy skórne typu „prick”, atopowe testy płatkowe), a także prób prowokacyjnych.

Alergia a astma – czy istnieje związek między tymi schorzeniami?

Dane epidemiologiczne wskazują na duże rozpowszechnienie i wzrostową tendencję występowania zarówno astmy, jak i alergii pokarmowych, co może sugerować ich wzajemne powiązanie. Alergia pokarmowa stanowi czynnik ryzyka rozwoju astmy w późniejszym wieku. Co więcej, zwiększa ryzyko trudności w kontrolowaniu astmy oraz występowania ciężkich zaostrzeń, zarówno wśród dzieci, jak i osób dorosłych. Liczne badania potwierdzają występowanie podwyższonego ryzyka rozwoju astmy wśród dzieci z alergią pokarmową. Wskazuje się, że 33% dzieci z alergią pokarmową zmaga się jednocześnie z astmą, natomiast 4-8% dzieci z astmą ma alergię pokarmową.

Alergia – leczenie

Leczenie alergii u dzieci uzależnione jest przede wszystkim od czynnika wywołującego reakcję uczuleniową. Podstawowym postępowaniem w terapii chorób alergicznych jest unikanie alergenu, którego celem jest złagodzenie uciążliwych objawów. Ważnym elementem mającym wpływ na skuteczność leczenia większości chorób przewlekłych, jest również edukacja połączona ze ścisłą współpracą z młodymi pacjentami oraz członkami rodzin i opiekunami. Celem edukacji jest nauczenie unikania alergenów wywołujących symptomy, przedstawienie planu leczenia przewlekłego i postępowania w przypadku zaostrzeń, a także rozwijanie umiejętności samooceny ciężkości choroby i wczesnego reagowania z interwencją lekarską. Warto również podkreślić, że kluczową rolę w monitorowaniu postępów terapii oraz dostosowywaniu jej do zmieniających się potrzeb dziecka, odgrywają regularne konsultacje z pediatrą lub alergologiem.

Najskuteczniejszym sposobem leczenia alergii pokarmowej jest unikanie kontaktu z alergenem poprzez jego całkowite wykluczenie z diety dziecka, przy jednoczesnym wprowadzeniu pokarmów o równoważnej wartości odżywczej (dieta eliminacyjna). Dodatkowym wsparciem w zaspokojeniu potrzeb żywieniowych dziecka w diecie eliminacyjnej, np. w przypadku alergii na białko mleka krowiego, kiedy konieczne jest wykluczenie białka pochodzącego z mleka, może okazać się włączenie do jadłospisu innego źródła białka, np. z chleba świętojańskiego i ryżu, w formie bezglutenowego produktu zbożowego. Dobór odpowiedniego postępowania dietetycznego przy podejrzeniu alergii na białka mleka krowiego zależy od tego, czy niemowlę jest karmione piersią, czy mieszankami mlecznymi. Każda dieta eliminacyjna, zarówno u matki karmiącej, jak i u dziecka, powinna być w szczególności bezpieczna oraz zapewniać odpowiednią podaż białka, tłuszczów, witamin i składników mineralnych. Warto podkreślić, że decyzję o zastosowaniu interwencji dietetycznej należy wdrażać z rozwagą, dostosowując ją indywidualnie do każdego dziecka, aby uniknąć jakościowych zaburzeń odżywiania.

Z kolei w przypadku chorób wywoływanych przez alergeny wziewne, leczenie obejmuje najczęściej farmakoterapię oraz swoistą immunoterapię. Lekami pierwszego rzutu wykorzystywanymi w terapii alergicznego nieżytu nosa, są leki przeciwhistaminowe, które cechuje dobry profil bezpieczeństwa. Z kolei w przypadku astmy oskrzelowej, podstawowymi lekami przeciwzapalnymi stosowanymi w leczeniu, są glikokortykosteroidy wziewne.

Czy możliwa jest profilaktyka alergii?

Zapobieganie chorobom alergicznym wśród dzieci jest przedmiotem badań i debat od wielu lat. Wskazuje się, że identyfikacja czynnika wywołującego objawy chorobowe jest kluczowym krokiem w rozpoczęciu odpowiedniej profilaktyki.

Warto zwrócić szczególną uwagę na badanie GINI (German Infant Nutritional Intervention), będące największym badaniem na świecie dotyczącym profilaktyki występowania alergii z zastosowaniem hydrolizatów białka mleka krowiego dla niemowląt, opierającym się na 20-letniej obserwacji. Najlepszym sposobem żywienia niemowląt jest karmienie piersią, jednak w przypadku braku możliwości karmienia naturalnego, jedną z metod profilaktyki alergii jest wczesna interwencja żywieniowa oparta na hydrolizatach białka mleka krowiego. Wyniki badania GINI potwierdzają, że długoterminowa prewencja atopowego zapalenia skóry jest możliwa przy zastosowaniu wybranych zhydrolizowanych preparatów mleka modyfikowanego. Co więcej, zaobserwowano także znaczące zmniejszenie częstości występowania astmy po okresie dojrzewania (między 16. a 20. rokiem życia).

W badaniu podkreśla się również, że skuteczność poszczególnych rodzajów hydrolizowanego mleka modyfikowanego w zapobieganiu alergii może się różnić. Zaobserwowano istotny wpływ częściowego hydrolizatu białka serwatkowego oraz hydrolizatu kazeiny o znacznym stopniu hydrolizy na częstość występowania atopowego zapalenia skóry. Eksperci zwracają uwagę, że różnica między poszczególnymi hydrolizatami wynika najpewniej ze sposobu ich wytwarzania, a dokładniej z miejsca, w którym białka są rozbijane na mniejsze fragmenty podczas procesu hydrolizy. Przy wyborze hydrolizatu białka w profilaktyce alergii u dzieci, należy kierować się jego skutecznością potwierdzoną rzetelnymi badaniami klinicznymi.

Wpływ karmienia piersią na rozwój alergii w dzieciństwie

Mleko matki odgrywa kluczową rolę w rozwoju noworodka i kształtowaniu mechanizmów odpornościowych organizmu. Karmienie piersią oraz poród naturalny sprzyjają prawidłowemu rozwojowi mikrobioty jelitowej niemowlęcia i zmniejszają ryzyko wystąpienia alergii, co potwierdzają najnowsze badania.

Wykazano, że wyłączne karmienie piersią przez co najmniej 3 miesiące ogranicza ryzyko rozwoju AZS, nawet wśród dzieci predysponowanych genetycznie. Badania wskazują również, że karmienie piersią przez co najmniej 4 miesiące, w porównaniu z mlekiem modyfikowanym na bazie niezhydrolizowanego białka mleka krowiego, może zapobiegać lub opóźniać rozwój alergii na mleko krowie oraz świszczącego oddechu we wczesnym dzieciństwie.

Mikrobiota jelitowa niemowląt karmionych piersią wyróżnia się wczesną dominacją bakterii Bifidobacterium, które odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu tolerancji immunologicznej. Poza podstawowymi makroskładnikami, pokarm kobiecy dostarcza również wielu ważnych substancji, takich jak m.in. oligosacharydy, chemokiny, cytokiny, laktoferyna, hormony, immunoglobuliny czy komórki odpornościowe.

Podsumowanie – co warto wiedzieć o alergii u dzieci?

Dzieci należą do grupy pacjentów szczególnie podatnych na rozwój alergii, których częstość występowania rośnie. Alergia to niepożądana reakcja układu odpornościowego na alergeny, która manifestuje się różnymi objawami. W zależności od tego, jak alergeny dostają się do organizmu, możemy wyróżnić 3 rodzaje alergii: pokarmową, wziewną i kontaktową. W okresie niemowlęcym i wczesnodziecięcym, kluczową rolę odgrywają alergeny pokarmowe, w późniejszym wieku dominują zaś alergeny wziewne, które często skutkują rozwojem alergicznego nieżytu nosa oraz astmy. U niemowląt najczęstszą przyczyną reakcji pokarmowych jest alergia na białka mleka krowiego, natomiast atopowe zapalenie skóry należy do najczęściej diagnozowanych chorób skórnych u dzieci.

W zależności od typu alergenu, mogą pojawić się różne objawy. W przypadku alergii pokarmowej, symptomy mogą dotyczyć zarówno skóry, przewodu pokarmowego, jak i układu oddechowego. Z kolei w alergii wziewnej mogą one przypominać przeziębienie, objawiając się wodnistym katarem czy objawami w nosie, a w alergii kontaktowej najczęściej są to zmiany skórne. Na rozwój alergii wpływa kombinacja czynników środowiskowych, genetycznych oraz wspomagających, które oddziałują niekorzystnie na organizm. Podstawą prawidłowej diagnozy jest dokładnie zebrany wywiad, uzupełniony badaniami dodatkowymi, takimi jak testy skórne, testy z krwi czy próba prowokacji. Leczenie alergii wśród najmłodszych zależy głównie od czynnika wywołującego reakcję uczuleniową, a jej głównym celem jest unikanie alergenu i złagodzenie objawów. Według badania GINI, jedną z metod prewencji alergii wśród niemowląt niekarmionych piersią, jest wczesna interwencja żywieniowa oparta na hydrolizatach białka mleka krowiego. Wyniki potwierdzają, że zastosowanie wybranych zhydrolizowanych preparatów mleka modyfikowanego zmniejsza ryzyko wystąpienia egzemy (od urodzenia do dorosłości) oraz astmy pomiędzy 16. a 20. rokiem życia.